Martwa natura to jeden z piękniejszych gatunków malarskich w dziejach sztuki. Artyści, od czasów baroku do współczesności, tworząc różnorodne przedstawienia martwej natury, starali się przedstawić piękno przedmiotów i elementów przyrody, równocześnie dając popis swoich umiejętności warsztatowych. Ten niezwykły gatunek funkcjonuje w malarstwie jako samodzielny temat od XVII wieku. W sztuce martwa natura obecna była już od czasów starożytnych, początkowo stanowiąc dopełnienie większych kompozycji religijnych, rodzajowych czy historycznych, choć już wtedy nie brakowało samodzielnych kompozycji złożonych z różnych przedmiotów (szczególnie w malarstwie rzymskim, pompejańskim oraz na mozaikach).
Podobnie było w średniowieczu i renesansie, gdzie martwa natura towarzyszyła scenom figuralnym i często miała znaczenie symboliczne lub pojawiała się jako element dekoracyjny. Za jeden z pierwszych nowożytnych obrazów w typie martwej natury uważane jest dzieło Caravaggia Kosz z owocami z około 1596 r. Rozkwit tego gatunku nastąpił w epoce baroku. Największymi osiągnięciami – obok mistrzów włoskich – wykazali się w tej dziedzinie malarze holenderscy i flamandzcy, którzy spopularyzowali tę atrakcyjną i efektowną tematykę w całej Europie Zachodniej. Kompozycje tych mistrzów odznaczają się bogactwem inwencji i różnorodnością. Znajdujemy na nich naczynia, bukiety kwiatów, warzywa, owoce, zwierzęta, owady i instrumenty muzyczne. Pojawiają się również motywy morskie oraz wanitatywne związane z marnością świata oraz przemijaniem życia. Artyści w sposób wnikliwy analizowali malowane przedmioty, ukazując ich materialność poprzez oddanie różnych faktur obiektów. Mistrzowsko operowali kolorem i światłem stwarzając iluzję rzeczywistości.
Wiek XIX przyniósł duże zmiany w malarstwie. Artyści zaczęli powoli odchodzić od realizmu, poszukiwali nowych rozwiązań, zarówno w konstruowaniu kompozycji dzieła, jak i spojrzeniu na barwę i światło. Zmianie uległ również sposób postrzegania oraz przedstawiania otaczającej rzeczywistości. W II połowie XIX wieku, najpierw malarze-realiści a następnie francuscy impresjoniści a szczególnie postimpresjoniści, przyczynili się do odnowy gatunku martwej natury. Na swoich płótnach starali się uchwycić oraz utrwalić pierwsze zmysłowe wrażenie widzianego przedmiotu, za pomocą intensywnych kolorów oraz światła. Natomiast w swoich licznych martwych naturach, Paul Cézanne dążył do obiektywnego ukazania malowanych przedmiotów. Uważał, że każdy z nich należy obserwować z innego punktu widzenia, w celu oddania właściwej perspektywy, ponadto starał się wprowadzać uproszczone, niemal geometryczne bryły tworzące ów przedmiot. Rozważania teoretyczne oraz eksperymenty artysty stały się przyczynkiem do rozwoju malarstwa martwych natur, tworzonych przez kubistów na początku XX wieku, kiedy to artyści awangardowi poszukiwali nowych koncepcji sztuki oraz dzieła, wykorzystując nowe materiały oraz stosując nowatorskie techniki, jak np. collage. W sztuce po II wojnie światowej pomimo dużej różnorodności kierunków, artyści – również reprezentujący awangardę – nie odrzucili uprawiania tego gatunku i chętnie sięgali do tej tematyki, dającej im możliwość swobodnej kreacji.
Wystawa Świat zatrzymany – Martwa natura na przestrzeni wieków w zamyśle organizatorów ma ukazać ten niezwykle ważny w dziejach sztuki temat malarski w przekrojowym ujęciu. Widz, oglądając zgromadzone na ekspozycji wspaniałe dzieła, może prześledzić, jak zmieniały się koncepcje artystyczne w podejściu do tego gatunku pod względem treści, formy oraz zagadnień formalnych. Wybór różnorodnych prac daje możliwość obcowania z artystami należącymi do uznanych twórców sztuki polskiej i europejskiej.
Eksponaty prezentowane na wystawie pochodzą z Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Śląskiego w Katowicach, Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu, Muzeum Okręgowego w Rzeszowie oraz Muzeum Okręgowego w Tarnowie.
Barbara Szafran
